ಸೀಸಪದ್ಯದ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಣೆ ಕೋರಿ ಮೊನ್ನೆ 'ವಾಗರ್ಥ'ದಲ್ಲಿ ಪ್ರಶ್ನೆಯೊಂದು ಬಂದು ಸಾಕಷ್ಟು ಚರ್ಚೆಗಳು ನಡೆದಿದ್ದುವು. ಸೀಸಪದ್ಯವೆಂದರೆ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸಿನ ಒಂದು ಪದ್ಯಪ್ರಕಾರ. ಆರಾರು ಮಾತ್ರಾಕಾಲದ ಆರು ಗಣಗಳು ಮತ್ತು ನಾಲ್ಕುನಾಲ್ಕು ಮಾತ್ರಾಕಾಲದ ಎರಡು ಗಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ ನಾಲ್ಕು ಸಾಲುಗಳು ಸೀಸಚೌಪದಿಯೆನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಸೀಸಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಈ ಚೌಪದಿಯೊಂದಿಗೆ ಇನ್ನು ನಾಲ್ಕು ಸಾಲು ಬೇರೆ ಛಂದಸ್ಸಿನ ಪದ್ಯವೂ ಸೇರುತ್ತದೆ - ಅದು ಅಟವೆಲದಿ ಅಥವಾ ತೇಟಗೀತವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಇವೂ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸಿನ ಪದ್ಯಗಳೇ, ಸ್ವಲ್ಪ ವಿಭಿನ್ನ ಲಯದವು. ಹಲವರು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಅದನ್ನು ಉದಾಹರಣೆಗಳೊಂದಿಗೆ ವಾಗರ್ಥದಲ್ಲಿ ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಅಲ್ಲಿಗೆ ಸೀಸಪದ್ಯಲಕ್ಷಣದ 'ಥಿಯರಿ' ಪರಿಪೂರ್ಣವಾದಂತಾಯಿತಾದರೂ ಅದನ್ನು ಗಟ್ಟಿಯಾಗಿ ಓದಿಕೊಂಡಲ್ಲದೇ ಅದರ ಲಕ್ಷಣಗಳು, ಲಯ ಮನದಟ್ಟಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಅದರಲ್ಲೂ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸಿನ ಪದ್ಯಗಳ ಓದು ಒಂದು ವಿಶಿಷ್ಟ ಬಗೆಯದಾದ್ದರಿಂದ ಅದನ್ನಿಲ್ಲಿ ತಕ್ಕ ಹಿನ್ನೆಲೆಯೊಂದಿಗೆ ವಿವರಿಸಲು ಯತ್ನಿಸುತ್ತೇನೆ (ಸೀಸಪದ್ಯವನ್ನು ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ವಿವರಿಸಲೆತ್ನಿಸಿದರೂ ಸಾಂದರ್ಭಿಕವಾಗಿ ಇತರ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸುಗಳಾದ ತ್ರಿಪದಿ, ಸಾಂಗತ್ಯಗಳನ್ನೂ, ಹೋಲಿಸಲೋಸುಗ ಕೆಲವು ಮಾತ್ರಾಛಂದಸ್ಸುಗಳ ಹಾಗೂ ಅಕ್ಷರಛಂದಸ್ಸುಗಳ ಉದಾಹರಣೆಯನ್ನೂ ಪರಿಶೀಲಿಸಿದ್ದೇನೆ).
ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಯಾವುದೇ ಪದ್ಯ, ಗಟ್ಟಿಯಾಗಿ ಓದಿಯೇ ಆನಂದಿಸಬೇಕಾದದ್ದು - ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲೇ ಓದಿಕೊಂಡರೆ ಅದರ ಅರ್ಥಸ್ವಾರಸ್ಯ ಮನದಟ್ಟಾಗಬಹುದಾಗಲೀ ಅದರ ಲಯಪ್ರಾಸಗಳ ಸೌಂದರ್ಯ ದಕ್ಕುವುದಿಲ್ಲ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, "ರಂಗಪ್ಪ ಬಂದೌನೆ ಬಾಕ್ಲಲ್ಲಿ ನಿಂದೌನೆ" ಎಂದು ಸುಮ್ಮನೇ ಓದುವುದಕ್ಕೂ, "ರಂಗಪ್ಪಾ ಬಂದೌನೇ ಬಾಕ್ಲಲ್ಲಿ ನಿಂದೌನೇ ಸಿಂಗಾರಾ ವಾಗೌs ನೇ..." ಇದನ್ನು ಚಪ್ಪಾಳೆಯೊಡನೆ ಓದಿಕೊಂಡರೆ ಇದರ ಲಯ ಹೇಗೆ ದಕ್ಕುತ್ತದೆ ನೋಡಿ.
ಷಟ್ಪದಿಯೋ ಕಂದವೋ ವೃತ್ತವೋ ಆದರೆ ಬರೆದಂತೆಯೇ ಓದುವುದು, ಏನೇನೂ ತೊಡಕಿಲ್ಲ. ಹ್ರಸ್ವವಿರುವ ಕಡೆ ಹ್ರಸ್ವ, ದೀರ್ಘವಿರುವ ಕಡೆ ದೀರ್ಘ, ಒತ್ತು ಇರುವ ಕಡೆ ಒತ್ತು - ಹೀಗೆ ನೋಡಿಕೊಂಡು ಎಲ್ಲೂ ನಿಲ್ಲಿಸದೇ ಓದಿದರೆ ಪದ್ಯದ ಲಯ ತಾನಾಗಿಯೇ ದಕ್ಕಿಬಿಡುತ್ತದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಭಾಮಿನೀಷಟ್ಪದಿಯ
ಶ್ರೀವನಿತೆಯರಸನೆ ವಿಮಲರಾಜೀವ ಪೀಠನ ಪಿತನೆ ಜಗಕತಿ
ಪಾವನನೆ ಸನಕಾದಿಸಜ್ಜನನಿಕರದಾತಾರ
ಎನ್ನುವುದನ್ನು ಅದು ಇರುವ ಹಾಗೇ ಎಲ್ಲೂ ನಿಲ್ಲಿಸದೇ ಓದಿದರೆ ಸಾಕು -
ಶ್ರೀವ|ನಿತೆಯರ|| ಸನೆ ವಿ|ಮಲರಾ||
ಜೀವ| ಪೀಠನ|| ಪಿತನೆ| ಜಗಕತಿ||
ಪಾವ|ನನೆ ಸನ|| ಕಾದಿ|ಸಜ್ಜನ|| ನಿಕರ|ದಾತಾ|| ರ.. ...."
ಹೀಗೆ 3+4=ಏಳೇಳು ಮಾತ್ರೆಗಳ ಲಯ ದಕ್ಕಿಬಿಡುತ್ತದೆ.
ಹಾಗೆಯೇ ಮತ್ತೇಭವಿಕ್ರೀಡಿತವೃತ್ತದ "ಪ್ರಜೆಯಂ ಪಾಲಿಸಬಲ್ಲೊಡಾತನರಸಂ ಕೈಯಾಶೆಯಂ ಮಾಡದಂ" ಎಂಬುದನ್ನೂ ಹಾಗೆಯೇ ಓದಿದರೆ ಸಾಕು -
"ಪ್ರಜೆಯಂ ಪಾ| ಲಿಸಬ| ಲ್ಲೊಡಾತ| ನರಸಂ| ಕೈಯಾಶೆ| ಯಂ ಮಾಡ| ದಂ" ಹೀಗೆ ಲಯ ಸಿಗುತ್ತದೆ (ಇಲ್ಲಿ ತೋರಿಸುವ ವಿಭಾಗ ಓದಿನ ಲಯಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ್ದು, ಅಕ್ಷರಗಣ/ಯತಿ ಇವುಗಳ ವಿಭಾಗ ಹೇಗೆಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆ ಸದ್ಯಕ್ಕೆ ಬೇಡ).
ಹಾಗೆಯೇ ಕಂದಪದ್ಯವಾದ
"ಆ ರವಮಂ ನಿರ್ಜಿತಕಂ
ಠೀರವರವಮಂ ನಿರಸ್ತಘನರವಮಂ ಕೋ
ಪಾರುಣನೇತ್ರಂ ಕೇಳ್ದಾ
ನೀರೊಳಗಿರ್ದುಂ ಬೆಮರ್ತನುರಗಪತಾಕಂ"
ಎಂಬುದನ್ನೂ ಅದಿದ್ದ ಹಾಗೆಯೇ ಓದಿದರೆ
ಆ ರವ| ಮಂ ನಿ| ರ್ಜಿತಕಂ|
ಠೀರವ| ರವಮಂ| ನಿರಸ್ತ| ಘನರವ| ಮಂ ಕೋ||
ಪಾರುಣ| ನೇತ್ರಂ| ಕೇಳ್ದಾ|
ನೀರೊಳ| ಗಿರ್ದುಂ| ಬೆಮರ್ತ| ನುರಗಪ| ತಾಕಂ||
ಎಂಬ ನಾಲ್ಕುನಾಲ್ಕು ಮಾತ್ರೆಯ ಲಯವೂ, "ನಿರಸ್ತ" ಮತ್ತು "ಬೆಮರ್ತ" ಎಂಬಲ್ಲಿನ ಎಡುಪೂ, ರಕಾರಪ್ರಾಸವೂ ಸಹಜವಾಗಿಯೇ ಎದ್ದು ತೋರುತ್ತದೆ.
ಮೇಲೆ ವಿವರಿಸಿದ್ದೆಲ್ಲಾ ಬರೆದಂತೆ ಓದುವುದು - ಹ್ರಸ್ವವಿದ್ದಲ್ಲಿ ಹ್ರಸ್ವ, ದೀರ್ಘವಿದ್ದಲ್ಲಿ ದೀರ್ಘ ಒತ್ತಿದ್ದಲ್ಲಿ ಒತ್ತು. ಆದರೆ ಸೀಸವೇ ಮೊದಲಾದ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸುಗಳು ಲಯವನ್ನು ಹಿಡಿಯುವ ರೀತಿಯೇ ಬೇರೆ. ಮಾತ್ರಾಗಣಗಳಲ್ಲಿ (ಮೇಲಿನ ಭಾಮಿನೀ ಷಟ್ಪದಿ/ಕಂದಪದ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿ) ಲಯದ ಮೂಲಘಟಕ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಮಾತ್ರಾಕಾಲದ ಲಘು/ಗುರುವಿನ ಗುಂಪು (3+4=7 ಮಾತ್ರೆಯ ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿ ಇಷ್ಟೇ ಅಕ್ಷರ/ಇಷ್ಟೇ ಲಘು/ಗುರು ಇರಬೇಕೆಂದಿಲ್ಲ - ಒಟ್ಟಾರೆ 3+4 ಮಾತ್ರಾಕಾಲವಿದ್ದರಾಯಿತು), ಅಕ್ಷರಗಣದಲ್ಲಿ (ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಮೇಲಿನ ಮತ್ತೇಭವಿಕ್ರೀಡಿತವೃತ್ತ) ಲಯದ ಮೂಲಘಟಕ ಮೂರುಮೂರಕ್ಷರಗಳ ಗುಂಪು (ಮಾತ್ರಾಕಾಲ ಕನಿಷ್ಠ ಮೂರರಿಂದ ಗರಿಷ್ಠ ಆರರವರೆಗೆ ಎಷ್ಟಾದರೂ ಇರಬಹುದು - ಒಂದೊಂದು ಗುಂಪಿಗೆ ಒಂದೊಂದು ರೀತಿ) ಆದರೆ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸುಗಳಲ್ಲಿ ಲಯದ ಮೂಲಘಟಕ ಎರಡೆರಡು ಮಾತ್ರೆಗಳ ಜೋಡಿ (ಎರಡು ಲಘು ಅಥವಾ ಒಂದು ಗುರು). ಇದನ್ನು "ಅಂಶ" ಎನ್ನುತ್ತೇವೆ. ಒಂದು ಅಂಶದಲ್ಲಿ ಎರಡು ಲಘು ಅಕ್ಷರಗಳಿರಬಹುದು, ಅಥವಾ ಒಂದು ಗುರು ಅಕ್ಷರವಿರಬಹುದು, ಅಥವಾ ಒಂದೇ ಲಘು ಅಕ್ಷರವಿದ್ದು ಅದು ಗುರುವಿನಂತೆ ಎಳೆಯಲ್ಪಡಬಹುದು (ಈ ಎಳೆದು ಓದುವ ಗುಣವೇ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸಿನ ಜೀವಾಳ). ಉದಾಹರಣೆಗೆ:
ಹರಿ, ಹರ, ಮನೆ, ಮರ ಇವೆಲ್ಲವೂ ಒಂದೊಂದು ಅಂಶಗಳು - ಎರಡೆರಡು ಲಘು ಇರುವ ಎರಡೆರಡು ಮಾತ್ರೆಗಳ ಜೋಡಿ; ಹಾಗೆಯೇ ನಾ, ನೀ, ಬಾ, ತಾ ಇವೂ ಒಂದೊಂದು ಅಂಶಗಳು - ಒಂದೊಂದು ಗುರುವಿರುವ ಎರಡೆರಡು ಮಾತ್ರೆಗಳ ಜೋಡಿ. ಅದೇ ರೀತಿ ನs ಕs ಬs ಶs ಇವೂ ಒಂದೊಂದು ಅಂಶಗಳು. ಇಲ್ಲಿ ಇರುವುದು ಲಘುವಾದರೂ ಹಾಡಿನ ಲಯಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಗುರುವಿನಂತೆ ಎಳೆದು ಹೇಳುತ್ತೇವೆ (ಒಂದು ಲಘು + ಒಂದು ಲಘುವಿನಷ್ಟು ಖಾಲಿ ಜಾಗ). ಅಲ್ಲಿರುವ s ಸಂಜ್ಞೆ ಈ ಖಾಲಿ ಜಾಗವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಎಳೆದು ಹೇಳುವ ಈ ಲಕ್ಷಣ ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸಿನ ಜೀವಾಳ
[ಉದಾಹರಣೆಗೆ
"ಆಡಿ ಬಾ ನನ ಕಂದ ಅಂಗಾಲ ತೊಳೆದೇನ" ಎನ್ನುವುದನ್ನು ಹಾಡುವ ರೀತಿ ಹಾಗಲ್ಲ - "ಆಡಿs ಬಾ ನನ ಕಂದs ಅಂಗಾಲs ತೊಳೆದೇನs" ಹೀಗೆ ಓದಬೇಕು (s ಎಂದು ಸೂಚಿಸಿರುವ ಕಡೆ ಹಿಂದಿನ ಲಘುವನ್ನೇ ಎಳೆದು ಹೇಳುತ್ತೇವೆಂಬುದನ್ನು ಗಮನಿಸಿ) - ಇದು ಹೇಗೆ ಕೇಳುತ್ತದೆಯೆಂದರೆ "ಆಡೀಬಾ ನನಕಂದಾ ಅಂಗಾಲಾ ತೊಳೆದೇನಾ" ಹೀಗೆ. ಹಾಗೆ ಅದನ್ನು ಜೋರಾಗಿ ಹೇಳಿಕೊಂಡು ನೋಡಿ - "ಆಡೀಬಾ ನನಕಂದಾ ಅಂಗಾಲಾ ತೊಳೆದೇನಾ" ಎಂಬುದರಲ್ಲಿ "ತಾಕೀಟಾ ತತಕೀಟಾ ತಾಕೀಟಾ ತತಕೀಟಾ" - ಈ ಬಗೆಯ ಲಯ ಕೇಳುತ್ತದಲ್ಲವೇ? ಇದು ಅಂಶಚ್ಛಂದಸ್ಸಿನ ಲಕ್ಷಣ (ಸುಮ್ಮನೇ "ಆಡಿ ಬಾ ನನ ಕಂದ ಅಂಗಾಲ ತೊಳೆದೇನ" ಎಂದು ಓದಿದರೆ ಈ ಲಯ ದಕ್ಕುವುದಿಲ್ಲ, ಗಮನಿಸಿ)]
ಇರಲಿ, ಎರಡೆರಡು ಮಾತ್ರೆಗಳ ಜೋಡಿಗೆ 'ಅಂಶ' ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ ಎಂದೆವಷ್ಟೇ? ಇಂತಹ ಎರಡು, ಮೂರು ಅಥವಾ ನಾಲ್ಕು ಅಂಶಗಳ ಒಂದು ಗುಂಪು ಅಂಶಗಣವೆನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಮೂರು ಬಗೆಯ ಗಣಗಳಿವೆ - ಎರಡು ಅಂಶದ (2+2=4 ಮಾತ್ರೆಯ) ಗುಂಪು ಬ್ರಹ್ಮಗಣ, ಮೂರು ಅಂಶದ (2+2+2=6 ಮಾತ್ರೆಯ) ಗುಂಪು ವಿಷ್ಣುಗಣ ಮತ್ತು ನಾಲ್ಕು ಅಂಶದ (2+2+2+2=8 ಮಾತ್ರೆಯ) ಗುಂಪು ರುದ್ರಗಣ . ಮೂರು ಬಗೆಯ ಗಣಗಳಿವೆ. ಕೆಳಗಿನ ವಿವರಣೆ ನೋಡಿ -
[1 ಮಾತ್ರಾಕಾಲವನ್ನು ಲಘು ( U ) ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ, ಎರಡು ಮಾತ್ರಾಕಾಲಕ್ಕೆ ಗುರು ( _ ) ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಲಘುವಿದ್ದೂ ಗುರುವಿನಂತೆ ಎಳೆದು ಹೇಳುವ ಕಡೆ, ಆ ಎಳೆತವನ್ನು s ಸಂಜ್ಞೆಯಿಂದ ಸೂಚಿಸಲಾಗಿದೆ]
ಬ್ರಹ್ಮಗಣ - ಎರಡು ಅಂಶಗಳು (2+2=4 ಮಾತ್ರೆ) - ಇದರ ವಿನ್ಯಾಸ ಹೀಗಿರಬಹುದು
2 | 2 ( _ | _ ) - ಉದಾ: ರಂಗಾ
2 | 1s ( _ | Us ) - ಉದಾ: ರಂಗs ( _ | Us ) - ಉದಾ: ರಂಗs
2 | s1 ( _ | sU ) - ಉದಾ: ರಂsಗ ( _ | sU ) - ಉದಾ: ರಂsಗ
1s | 2 ( Us | _ ) - ಉದಾ: ಹsರೀ ( Us | _ ) - ಉದಾ: ಹsರೀ
1s | s1 ( Us | sU ) - ಉದಾ: ಹssರಿ ( Us | sU ) - ಉದಾ: ಹssರಿ
1s | 1s ( Us | Us ) - ಉದಾ: ಹsರಿs ( Us | Us ) - ಉದಾ: ಹsರಿs
11 | 2 ( UU | _ ) - ಉದಾ: ಕರೆವೇ ( UU | _ ) - ಉದಾ: ಕರೆವೇ
11 | s1 ( UU | sU ) - ಉದಾ: ಕರೆsವೆ ( UU | sU ) - ಉದಾ: ಕರೆsವೆ
11 | 1s ( UU | Us ) - ಉದಾ: ಕರೆವೆs ( UU | Us ) - ಉದಾ: ಕರೆವೆs
ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ತsಕs ತsಕs ತsಕs ತsಕs ಇದು ಬ್ರಹ್ಮಗಣದ ಲಯ
ವಿಷ್ಣುಗಣ - ಮೂರು ಅಂಶಗಳು (2+2+2=6 ಮಾತ್ರೆ) - ಇದರ ವಿನ್ಯಾಸ ಹೀಗಿರಬಹುದು
2 | 2 | 2 ( _ | _ | _ ) - ಉದಾ: ರಂಗಪ್ಪಾ
2 | 2 | 1s ( _ | _ | Us ) - ಉದಾ: ಬಂದೌನೆs
2 | 2 | s1 ( _ | _ | sU ) - ಉದಾ: ಬಾಕ್ಲsಲ್ಲಿ
2 | 1s | 2 ( _ | Us | _ ) - ಉದಾ: ಬಂದsನೇ
11 | 1s | s1 ( UU | Us | sU ) - ಉದಾ: ಕರುಮssದ
11 | 1s | 1s ( UU | Us | Us ) - ಉದಾ: ಕರುಮsದs
11 | s1 | 2 ( UU | sU | _ ) - ಉದಾ: ಕರುsಮದಾ
11 | s1 | s1 ( UU | sU | sU ) - ಉದಾ: ಕರುsಮsದ
1s | s1 | 1s ( Us | sU | Us ) - ಉದಾ: ತssರಿಸುs
1s | 11 | 2 ( Us | UU | _ ) - ಉದಾ: ತsರಿಸಿಕೋ
1s | 11 | s1 ( Us | UU | sU ) - ಉದಾ: ತsರಿಸಿsಕೊ
1s | 11 | 1s ( Us | UU | Us ) - ಉದಾ: ತsರಿಸಿಕೊs
ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ತsಕಿsಟs ತsಕಿsಟs ತsಕಿsಟs ತsಕಿsಟs ಇದು ವಿಷ್ಣುಗಣದ ಲಯ
ರುದ್ರಗಣ - ನಾಲ್ಕು ಅಂಶಗಳು (2+2+2+2=8 ಮಾತ್ರೆ) - ಇದರ ವಿನ್ಯಾಸ ಹೀಗಿರಬಹುದು
2 | 2 | 2 | 2 ( _ | _ | _ | _ ) - ಉದಾ: ನಾದಬ್ರಹ್ಮಾ
2 | 11 | 2 | 1s ( _ | UU | _ | Us ) - ಉದಾ: ಚೆಂದದ ನಾರಿs
2 | 1s | 2 | s1 ( _ | Us | _ | sU ) - ಉದಾ: ಮೆಲ್ಲುs ಬೇsಗ
2 | s1 | 1s | 2 ( _ | sU | Us | _ ) - ಉದಾ: ಮ್ಯಾsಲ ಕsರೀ
11 | 2 | 1s | s1 ( UU | _ | Us | sU ) - ಉದಾ: ಹುಲಿ ಬಂದssದ
11 | 11 | 1s | 1s ( UU | UU | Us | Us ) - ಉದಾ: ಹಸುಕರುವಿsಗೆs
11 | 1s | s1 | 2 ( UU | Us | sU | _ ) - ಉದಾ: ಮುದವs ತಂದೇ
11 | s1 | s1 | s1 ( UU | sU | sU | sU ) - ಉದಾ: ದುಡಿsವ sಜsನ
1s | 2 | s1 | 1s ( Us | _ | sU | Us ) - ಉದಾ: ಬsರೀ sಮರಿs
1s | 11 | 11 | 2 ( Us | UU | UU | _ ) - ಉದಾ: ಮsನಿಯೊಳಗಡೇ
1s | 1s | 11 | s1 ( Us | Us | UU | sU ) - ಉದಾ: ಅsವsನಿಗೆsಯೆ
1s | s1 | 11 | 1s ( Us | sU | UU | Us ) - ಉದಾ: ಹssಳೆಹುಲಿಯೊs
ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ತsಕsತsಕs ತsಕsತsಕs ತsಕsತsಕs ತsಕsತsಕs ಇದು ರುದ್ರಗಣದ ಲಯ
ಮೇಲಿನವು ಕೆಲವು ಸಾಧ್ಯತೆಗಳಷ್ಟೇ. ವಿಷ್ಣುಗಣದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು ನಲವತ್ತು ಬೇರೆಬೇರೆ ವಿನ್ಯಾಸಗಳು ಸಾಧ್ಯ; ರುದ್ರಗಣದಲ್ಲಿ ನೂರೈವತ್ತಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ವಿನ್ಯಾಸಗಳು ಸಾಧ್ಯ.
ಮೇಲಿನ ಉದಾಹರಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಹಾಗೆ ಎಳೆಯದೇ ಕರುಮದ, ತರಿಸು, ಮೆಲ್ಲು ಬೇಗ, ಮ್ಯಾಲ ಕರಿ, ಹಳೆಹುಲಿಯೊ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದರೆ ಮೇಲೆ ತೋರಿಸಿದ ಲಯ ದಕ್ಕುವುದಿಲ್ಲವೆಂಬುದನ್ನು ಗಮನಿಸಿ. ಅಂಶಗಣದ ಛಂದಸ್ಸುಗಳಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಎಳೆದು ಹೇಳುವುದೇ ಲಯದ ಲೆಕ್ಕ.
ತ್ರಿಪದಿ, ಸಾಂಗತ್ಯ, ಸೀಸ, ಅಟವೆಲದಿ, ತೇಟಗೀತಿ ಇಂಥವು ಹಲವು ಅಂಶಗಣದ ಛಂದಸ್ಸುಗಳು. ಇವು ಒಂದೊಂದು ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲೂ ಮೇಲೆ ವಿವರಿಸಿದ ಬ್ರಹ್ಮ, ವಿಷ್ಣು ಮತ್ತು ರುದ್ರಗಣಗಳು ಬೇರೆಬೇರೆ ವಿನ್ಯಾಸಗಳಲ್ಲಿ ಬರುತ್ತವೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ತ್ರಿಪದಿಯಲ್ಲಿ ಗಣಗಳ ವಿನ್ಯಾಸ ಹೀಗೆ:
ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು |
ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು |
ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ | ವಿಷ್ಣು |
ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ
ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ
ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕೀಟಾ
ಉದಾ:
ಮುಂಗೋಳಿ | ಕೂಗ್ಯಾವು | ಮೂಡೂ ಕೆಂ | ಪೇರ್ಯಾವು|
ಸ್ವಾಮೀ ನ | ನ್ನಯ್ಯs | ರಥವೇರೀ | ಬರುವಾಗ|
ನಾವೆದ್ದು | ಕೈಯಾ | ಮುಗಿದೇವು|
ಇದೇ ರೀತಿ, ಸಾಂಗತ್ಯದಲ್ಲಿ 6 ವಿಷ್ಣುಗಣಗಳು ಮತ್ತು ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಬ್ರಹ್ಮಗಣ (ಉದಾ: ಪರಕಿsಪೆ|ವೆಲ್ಲೆಲ್ಲಿ|ಯೆಂದs ಮಂ|ತ್ರಿಗೆ ಕಿsರುs|ವೆರಲs ಸs|ಟೆಗೆ ಡೊಂಕುs| ಮಾಡಿs - ಪರಿಕಿಪೆವೆಲ್ಲೆಲ್ಲಿಯೆಂದಮಂತ್ರಿಗೆ ಕಿರುವೆರಲ ಸಟೆಗೆ ಡೊಂಕು ಮಾಡಿ).
ಸೀಸಪದ್ಯವೆಂಬುದು ಮೂಲತಃ ಚೌಪದಿ, ನಾಲ್ಕು ಸಾಲಿನ ಪದ್ಯ. ಪ್ರತಿಸಾಲಿನಲ್ಲೂ ಈಗಾಗಲೇ ವಿವರಿಸಿದಂತೆ ಆರು ವಿಷ್ಣುಗಣಗಳು ಮತ್ತು ಕೊನೆಗೆ ಎರಡು ಬ್ರಹ್ಮಗಣಗಳು ಬರುತ್ತವೆ. ಆದರೆ ಸೀಸಪದ್ಯದ ಜೊತೆಗೆ ಅಟವೆಲದಿ ಅಥವಾ ತೇಟಗೀತಿ ಎಂಬ ಇನ್ನೊಂದು ಚೌಪದಿಯನ್ನು ಸೇರಿಸುವುದು ವಾಡಿಕೆ. ಆಟವೆಲದಿ ಎಂಬ ಚೌಪದಿಯ ಮೊದಲ ಸಾಲಿಗೆ ಮೂರು ಬ್ರಹ್ಮ ಹಾಗೂ ಎರಡು ವಿಷ್ಣುಗಣಗಳು ಮತ್ತು ಎರಡನೆಯ ಸಾಲಿಗೆ ಐದು ಬ್ರಹ್ಮಗಣಗಳು; ಮೂರು ಮತ್ತು ನಾಲ್ಕನೆಯ ಸಾಲು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಮೊದಲೆರಡು ಸಾಲಿನಂತೆ; ತೇಟಗೀತಿಯೂ ಚೌಪದಿಯೇ. ಅದಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿಸಾಲಿನಲ್ಲೂ ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು| ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಹೀಗೆ ಬರುತ್ತದೆ. ಸೀಸಪದ್ಯದ ವಿನ್ಯಾಸವನ್ನು ಒಟ್ಟಾರೆ ಹೀಗೆ ನೋಡಬಹುದು:
ಸೀಸಚೌಪದಿ
ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಇದರ ಲಯ ಹೀಗೆ
ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ
ಜೊತೆಗೆ ಅಟವೆಲದಿ
ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು |
ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು | ವಿಷ್ಣು |
ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಇದರ ಲಯ ಹೀಗೆ
ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ
ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ
ಅಥವಾ ತೇಟಗೀತಿ
ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು| ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು| ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು| ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಬ್ರಹ್ಮ| ವಿಷ್ಣು| ವಿಷ್ಣು | ಬ್ರಹ್ಮ| ಬ್ರಹ್ಮ|
ಇದರ ಲಯ ಹೀಗೆ
ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ
ಈಗ ಸೀಸಪದ್ಯದ ವಿನ್ಯಾಸವು ಪರಿಚಿತವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಸೀಸಪದ್ಯವನ್ನು ಹೇಗೆ ಓದುವುದೆಂದು ನೋಡಬಹುದು. ಶ್ರೀ ಗೌತಮನಾಯಕರ ಸೀಸಪದ್ಯದ ಒಂದು ಸಾಲು, ತೇಟಗೀತಿಯ ಒಂದು ಸಾಲನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳೋಣ (ಉಳಿದುವನ್ನು ಅದೇ ರೀತಿ ಓದಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು)
ಸೀಸಪದ್ಯದ ಒಂದು ಸಾಲು:
ಕವಿ ನಂಜುಂಡನ ಕಾವ್ಯಲೋಕದ ಹರಹನು ಬೆರಗಿಂದ ನೋಡುತ್ತೀ ಜಗವ ಮರೆತೆ
ತೇಟಗೀತಿಯ ಎರಡು ಸಾಲು:
ಜವದೊಳಿಷ್ಟನೆ ಪೇಳಲು ಸೀಸವಲ್ಲ
ಛವಿಯು ವಿಧಿ ಹರಿ ಹರಿ ವಿಧಿ ವಿಧಿಯ ಸೊಲ್ಲ
ಇದನ್ನು ಮೇಲಿನಂತೆ ನೇರವಾಗಿ ಓದಿದರೆ ಸೀಸಪದ್ಯದ ಲಯ ದಕ್ಕುವುದಿಲ್ಲ. ಮೇಲೆ ವಿವರಿಸಿದಂತೆ ಅಂಶಗಣದ ಲಯಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಓದಬೇಕು:
ಸೀಸಪದ್ಯದ ಒಂದು ಸಾಲು:
ಕವಿ ನಂಜುಂ | ಡನ ಕಾವ್ಯs | ಲೋಕsದs | ಹರಹsನುs | ಬೆರಗಿಂದs | ನೋಡುತ್ತೀ | ಜಗವs | ಮರೆತೆs |
(ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕೀಟಾ ತಕ್ಕಾ ತಕ್ಕಾ - ಈ ಲಯ ಗಮನಿಸಿ)
ತೇಟಗೀತಿಯ ಎರಡು ಸಾಲು:
ಜವದೊs | ಳಿಷ್ಟsನೆs | ಪೇಳsಲುs | ಸೀಸs | ವಲ್ಲs |
ಛವಿಯುs | ವಿಧಿ ಹsರಿs | ಹರಿ ವಿsಧಿs | ವಿಧಿಯs | ಸೊಲ್ಲs |
ಕೊನೆಯದಾಗಿ ಒಂದು ಮಾತು. ಮೇಲೆ ನಾವು ಗಮನಿಸಿದಂತೆ ಲಯಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಹ್ರಸ್ವಾಕ್ಷರಗಳನ್ನು ಎಳೆದು (s ಸೇರಿಸಿ) ದೀರ್ಘ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದೇವೆ. ಒಂದು ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿ ಇದೇ ಅಕ್ಷರವನ್ನೇ ಏಕೆ ಎಳೆಯಬೇಕು ಆ ಇನ್ನೊಂದು ಅಕ್ಷರವನ್ನು ಏಕೆ ಎಳೆಯಬಾರದು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ನಿಯಮಗಳಿಲ್ಲ - ಕೆಲವಿವೆ, ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಎರಡು ಲಘುವಿರುವ ಅಂಶ ಬರಬಾರದು, ಜಗಣ (ಗಣೇಶ, ಗಿರೀಶ, ಬರೊಲ್ಲ ಇಂಥವು - "U _ U" ವಿನ್ಯಾಸವಿರುವಂತಹವು) ಬರಬಾರದು, ಗಣದ ಆರಂಭದಲ್ಲೇ ಹ್ರಸ್ವ-ದೀರ್ಘ ("U _") ಇಂತಹ ವಿನ್ಯಾಸ ಬರಬಾರದು, ಹೀಗೆ - ಆದರೆ ಅಂಥವುಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟರೆ ಅಕ್ಷರಗಳನ್ನು ಎಲ್ಲಿ ಎಳೆಯಬೇಕೆಂದು ನಮಗೆ ದಾರಿತೋರಿಸಬೇಕಾದ್ದು ನಮ್ಮ ಲಯಪ್ರಜ್ಞೆಯೇ. ಅದನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಬಲುಸುಲಭ - ಹಳ್ಳಿಯ ಜನರು ಭತ್ತ ಕುಟ್ಟುವ, ರಾಗಿ ಬೀಸುವ ಲಯಕ್ಕೆ ಪಕ್ಕನೆ ಒದಗುವ ಲಯಗಳಿವು, ಶುದ್ಧ ದೇಸೀ ಛಂದಸ್ಸುಗಳು. ಒಂದೆರಡು ಜಾನಪದತ್ರಿಪದಿಗಳನ್ನು, ಸಾಂಗತ್ಯದ ಸಾಲುಗಳನ್ನು ಗಟ್ಟಿಯಾಗಿ ಹೇಳಿಕೊಂಡರೆ ಆ ಲಯ ತಾನಾಗೇ ದಕ್ಕುತ್ತದೆ. ಅಭ್ಯಾಸಕ್ಕಾಗಿ ಕೆಲವು ಸಾಲುಗಳು:
ಜಾನಪದ ತ್ರಿಪದಿ
ಮಕ್ಕsಳಾ | ಟವು ಚೆಂದs | ಮsತ್ತೆs ಯೌ | ವನ ಚೆಂದs
ಮುಪ್ಪಿನಲಿs | ಚೆಂದs | ನರೆಗಡ್ಡs| ಜಗದೊಳಗೆs
ಎತ್ತs ನೋ | ಡಿದರುs | ನಗು ಚೆಂದs |
ಹಾಲ್ಬೇಡಿs | ಅತ್ತಾನs | ಕೋಲ್ಬೇಡಿs | ಕುಣದಾನs
ಮೊಸರ್ಬೇಡಿ | ಕೆಸರs | ತುಳದಾನs | ಕಂದಯ್ನs |
ಕುಸುಲಾದs | ಗೆಜ್ಜೆs | ಕೆಸರಾಯ್ತುs |
ಸರ್ವಜ್ಞನ ತ್ರಿಪದಿ
ಸsರ್ವsಜ್ಞs|ನೆಂಬೋನುs| ಗರ್ವsದಿಂ|ದಾದವನೇ|
ಎಲ್ಲsರೊಳ|ಗೊಂದುs| ನುಡಿಗಲಿತುs| ವಿದ್ಯೆsಯs|
ಪರ್ವತವೆs | ಆದs | ಸರ್ವಜ್ಞ|
ಸಾಂಗತ್ಯ (ಭರತೇಶವೈಭವ)
ಪರಕಿsಪೆs|ವೆಲ್ಲೆಲ್ಲಿs|ಯೆಂದs ಮಂ|ತ್ರಿಗೆ ಕಿsರುs|ವೆರಲs ಸs|ಟೆಗೆ ಡೊಂಕುs| ಮಾಡಿs|
ಅರಸುs ತೋ| ರಿದನsದುs| ತುದಿವಾಗಿs | ದೊಂದುsಪೂ | ಸರಲಂತೆs | ಕಣ್ಗೆs ಶೋ | ಭಿಸಿತುs|
ಸೀಸ (ಹಳೆಯದೊಂದು ರಾಮಕಥೆ)
ಸುರಪುsರs| ವೆಂಬಗ್ರs| ಹಾರsವುs| ಶುಭಕsರs| ಸರಯೂ ನs| ದಿಯ ತೀರs| ದೊಳಗಿs| ಹುsದುs|
ವರಭೂಸುs| ರs ಕೇಶs| ವsಭಟ್ಟs| ನೆಂಬೋನುs| ಹರುಷsದಿಂ| ದಲಿ ವಾಸs| ವಾಗಿs| ಹsನುs|
ಅಟವೆಲದಿ (ನನ್ನದೇ)
ಆಟs| ವಾಡುs| ತಿದ್ದs| ಮಕ್ಕsಳುs| ಕುಣಿದsರುs|
ತಕ್ಕs| ತಕ್ಕs| ತಕ್ಕs| ಥೈಯs| ತಕ್ಕs|
ತೇಟಗೀತಿ (ಹಿರಣ್ಯಯ್ಯನವರ ಎಚ್ಚಮನಾಯಕ ನಾಟಕ)
ನಾನುs| ಏನೆಂದುs| ಹೇಳsಲಿs| ಗಾಂಜಾ| ಮsಜಾ|
ನಾss| ನೇನೆಂದುs| ಹೇಳsಲಿs| ಗಾಂಜಾ| ಮsಜಾ|